CultureNow.gr

Πέγκυ Κλιάφα: Η δημιουργία είναι διαδικασία θεραπευτική

Στην γκαλερί Ζουμπουλάκη παρουσιάζεται η νέα ατομική έκθεση της Πέγκυς Κλιάφα με τίτλο «Healing the Grid / Θεραπεύοντας το Πλέγμα».

Συνέντευξη στον Στρατή Πανταζή

«Το πλέγμα είναι ο σιωπηλός δικτάτορας της νεωτερικότητας. Δομεί τις πόλεις μας, τις οθόνες, ακόμη και τα ιατρεία μας. Από τις αμείλικτες ορθές γωνίες του ορίζοντα του Μανχάταν μέχρι την κλινική ακρίβεια των φαρμακευτικών συσκευασιών, το πλέγμα επιβάλλει μια ψευδαίσθηση τάξης στο «χάος» της ζωής. Ωστόσο, κάτω από το ορθολογικό του επίχρισμα κρύβεται ένα παράδοξο – συντηρεί και πνίγει, θεραπεύει και ελέγχει ταυτόχρονα.» – Δρ. Σωζήτα Γκουντούνα, Απόσπασμα από τον κατάλογο της έκθεσης

Τι είναι για εσάς το πλέγμα;

Το «πλέγμα/grid» είναι ένα πολυσήμαντο σύμβολο που λειτουργεί ταυτόχρονα σε επίπεδο μορφολογικό και εννοιολογικό/μεταφορικό. Αρχικά είναι ένα εργαλείο για εμάς τους εικαστικούς και προσωπικά το χρησιμοποιώ στη δουλειά μου εδώ και χρόνια. Στη συγκεκριμένη έκθεση όμως αναφέρομαι και στις άλλες ποικίλες εκδοχές του. Είναι μεταφορικά συνώνυμο της πόλης, λόγω του πολεοδομικού σχεδιασμού. Επίσης, το πλέγμα περιλαμβάνει τα δίκτυα καλωδίων και μεταφορικά όλα τα σύγχρονα δίκτυα, όπως το διαδίκτυο, τα κοινωνικά δίκτυα και την υπερσυνδεσιμότητα, που μαστίζει την κοινωνία μας. Κατά κάποιο τρόπο η λέξη grid αντιπροσωπεύει για μένα πολλές πτυχές του δυτικού τρόπου ζωής στις μεγαλουπόλεις. Η έκφραση δε “off-the-grid” (εκτός πλέγματος), σημαίνει μια κάπως ουτοπική  «αποκοπή από τον σύγχρονο πολιτισμό» και το διαδίκτυο και μια ζωή πιο κοντά στη φύση, με μικρότερη επιβάρυνση για το περιβάλλον.

Ταυτόχρονο το πλέγμα συσχετίζεται και με τον άνθρωπο ως οργανισμό με την ιατρική έννοια. Το πλέγμα ως δομική και συμβολική μονάδα, από τη μία πλευρά αντιπροσωπεύει την τάξη, τον έλεγχο, τον ορθολογισμό της σύγχρονης αστικής ζωής – είναι σχεδόν μια μορφή καταναγκασμού. Από την άλλη, στην ιατρική συναντούμε πλέγματα διαφορετικής φύσης: δίκτυα νευρώνων, κυκλοφορικά ή λεμφικά συστήματα – δομές που υπαινίσσονται ζωή, ροή, μεταβολή. Η ιδέα της θεραπείας του πλέγματος γεννήθηκε μέσα από αυτή τη δυαδικότητα.

Πώς συνδέεται το έργο με τις σακούλες φαρμακείων με την έννοια του πλέγματος;

Πρόκειται για το έργο με τίτλο “SIDE EFFECTS or BAGS OF HOPE”, ένα μεγάλο collage επτά μέτρων από μη βιοδιασπώμενες πλαστικές σακούλες φαρμακείων, σαν ταπετσαρία. Το έργο μορφολογικά αποτελεί ένα κάπως «ελεύθερο» πλέγμα με πληθώρα χρωμάτων, σχημάτων, γραμμάτων και λογοτύπων διαρθρωμένων σε μοτίβα με ένα ρυθμό. Είναι ένα σύγχρονο παλίμψηστο, με στιβάδες, με καθημερινές εικόνες της πόλης. Στη δυναμική της έκθεσης, είναι ένα έργο που ισορροπεί την αυστηρή γεωμετρία των υπόλοιπων έργων.

Αναλλοίωτες: η χρήση φαρμακευτικών σακουλών (σύμβολα θεραπείας) σε αντίθεση με τη μη βιοδιασπώμενη φύση τους δημιουργεί μια ειρωνική ένταση: ένα δίκτυο που υποτίθεται ότι θεραπεύει, τελικά βλάπτει. Ο τίτλος της έκθεσης υποδηλώνει μια προσπάθεια επούλωσης αυτού του προβληματικού πλέγματος. Ανασυνθέτοντας τα στοιχεία του (πλαστικές σακούλες) σε έργο τέχνης, προσπαθώ να μεταμορφώσω ένα τραυματικό ή τοξικό υλικό σε κάτι με νέα σημασία.

Το πλέγμα ως σύστημα παραπέμπει σε δομές εξουσίας, ελέγχου, κατανάλωσης και συνηθειών. Οι σακούλες φαρμακείου εντάσσονται σε ένα τέτοιο πλέγμα: δείχνουν την καθημερινότητα, την εξάρτηση από το φαρμακείο, το σύστημα υγείας, αλλά και την υπερκατανάλωση πλαστικού. Από την άλλη μεριά αυτό το έργο αναδεικνύει το πλέγμα των ανθρώπινων σχέσεων γύρω από την υγεία. Είναι συχνά σχέσεις φορτισμένες με αγωνία, με απόγνωση, με ελπίδα. Οι χρησιμοποιημένες σακούλες φαρμακείου συμβολίζουν το τοπόσημο της εύρεσης λύσης στο πρόβλημα, τον ίδιο τον φαρμακοποιό, που σε κοινωνίες σαν τη δική μας αποτελεί «τον άνθρωπό μας» και τον σύνδεσμο μιας γειτονιάς.

Στην κεντρική εγκατάσταση, εμπνέεστε από το ζιγκουράτ και τον συμβολισμό του. Γιατί όμως βλέπουμε το σχήμα του ανάποδα (το πάνω κάτω) και να θυμίζει πολυέλαιο;

Πράγματι το κεντρικό έργο της έκθεσης είναι ένας μεγάλος πολυέλαιος με τη μορφή ανεστραμμένου Ζιγκουράτ και μάλιστα αναρτημένου σε ένα ικρίωμα. Η δουλειά μου είχε από την πρώτη στιγμή αναφορές σε αρχιτεκτονικά στοιχεία (βιτρό, ψηφιδωτά, κλπ) και τη σύνδεσή τους με τη θρησκεία και την ίαση στην πρώιμη μεταφυσική της φάση, αλλά και μεταγενέστερα. Έτσι και αυτή τη φορά, εμπνεύστηκα από αρχετυπικά αρχιτεκτονικά στοιχεία όπως το Ζιγκουράτ, τους κίονες, τα τετράγωνα, αλλά και από τα σύγχρονα μεγάλα κτίρια/ουρανοξύστες. Τα «έντυσα» όλα με χάπια και τις συσκευασίες τους, προκειμένου να θίξω συμβολικά τα προβλήματα της υγείας και τον τρόπο αντιμετώπισής τους μέσα από την ιστορία της Τέχνης και της Αρχιτεκτονικής. Η σύγχρονη κοινωνία, με την καταναλωτική της κουλτούρα, βασίζεται όλο και περισσότερο στα φάρμακα για να διατηρήσει τη «σταθερότητα» της ψυχικής και σωματικής υγείας. Ακόμα και οι πιο στιβαρές δομές όμως μπορούν να είναι εύθραυστες και εξαρτημένες.

Το ζιγκουράτ, ως αρχέτυπο της ανόδου και της σύνδεσης ουρανού και γης, φέρει μέσα του μια ιεραρχία. Με ενδιέφερε η κάθετη διάσταση του, σε αντίθεση με την οριζόντια ψυχρότητα του μοντερνιστικού grid. Το ζιγκουράτ ενεργοποιεί μια σωματική και πνευματική διαδρομή – έναν άξονα αναζήτησης, προσφοράς και ίασης. Ήθελα να προτείνω στον θεατή μια εναλλακτική γεωμετρία εμπειρίας και έναν προβληματισμό πάνω στο πως επιλέγει να θεραπεύσει τις συνέπειες του σύγχρονου πιεστικού τρόπου ζωής.

Το ανεστραμμένο Ζιγκουράτ-Πολυέλαιος Για μένα ήταν τόσο μορφολογική επιλογή όσο και ουσιαστική. Εκτός από την αναστροφή υπάρχει και μια άλλη ιδιαιτερότητα: οι δύο συνεχόμενες όψεις του έργου είναι φτιαγμένες από άδειες καρτέλες χαπιών, ενώ οι άλλες δύο από κρεμασμένες σειρές διαφανών καψουλών κυτταρίνης. Πρόκειται λοιπόν ούτως ή άλλως για μια κατάρριψη του αναμενόμενου, μια δημιουργία αντιθέσεων. Δύο όψεις με άδεια blister (το περιέχον) και δύο με το συμπλήρωμά τους τα χάπια (το περιεχόμενο), δύο σταθερές και ακίνητες και δύο αέρινες με δυνατότητα κίνησης, βιοδιασπώμενες και μη βιοδιασπώμενες, αυστηρά ορθογώνιες και ελεύθερες. Θα μπορούσε να είναι μια ανατροπή συμβόλων, εξουσίας, πολυτέλειας και πνευματικότητας, μια κοινωνική και περιβαλλοντική κριτική, μια αφορμή να προβληματιστούμε πάνω στη σχέση του με το πλέγμα.

Η εγκατάσταση είναι στημένη μέσα σε ένα μεταλλικό πλαίσιο, που θυμίζει κύβο. Το σχήμα του κύβου και του τετραγώνου το βλέπουμε και σε άλλα έργα σας. Υπάρχει κάποιος εννοιολογικός συμβολισμός;

Πράγματι το σχήμα του τετραγώνου και του κύβου καταλαμβάνουν μεγάλο μέρος της εικαστικής μου δημιουργίας. Πρόκειται προφανώς για επιλογή μορφολογική και εννοιολογική και εδώ. Στο τετράγωνο σχήμα των επιτοίχιων έργων μου με οδηγεί τόσο μια ενστικτώδης προτίμηση, όσο και το υλικό των blister που χρησιμοποιώ. Οι συμβολισμοί του τετραγώνου είναι πάρα πολλοί καθώς και οι αναφορές στην Ιστορία της Τέχνης και ιδιαίτερα στον μοντερνισμό. Θα επιμείνω περισσότερο στη συμμετρία, τη σταθερότητα, τον ορθολογισμό και την καθαρότητα που χαρακτηρίζουν το τετράγωνο.

Αντίστοιχα ο κύβος που δημιουργήθηκε γύρω από το κεντρικό έργο της έκθεσης -το ανεστραμμένο Ζιγκουράτ – είναι μια κατασκευή από σωλήνες και συνδέσεις, διαπερατή, ένα ικρίωμα ή στην καθομιλουμένη μια σκαλωσιά. Η επιλογή του «κύβου» αυτού έχει τόσο πρακτική σημασία, διότι το έργο είναι αναρτημένο σε αυτόν, όσο και μορφολογική και εννοιολογική επίσης. Οι σκαλωσιές είναι στοιχεία που συνδέονται με την αρχιτεκτονική, την κατασκευή κτιρίων, την αστικότητα, το θόρυβο, με εικόνες και ήχους της πόλης και την ανάγκη για «θεραπεία» του πολεοδομικού πλέγματος. Επιπλέον, ο κύβος στην ιστορία της τέχνης αποτελεί σύμβολο της απόδοσης της ουσίας των αντικειμένων μέσα από απλοποιημένες μορφές, αλλά γενικότερα είναι σύμβολο της ανθρώπινης παρέμβασης στη φύση, σύμβολο πολιτισμού. Κι εκεί ήθελα να θέσω ένα ερώτημα σχετικά με το αν ξεκινώντας από την εποχή της αρχαίας Μεσοποταμίας και των Ζιγκουράτ, όπου συναντάμε τις πρώτες οργανωμένες πόλεις, συνεχίζει η εξέλιξη του πολιτισμού να έχει πάντα θετικό πρόσημο. Έχω την αίσθηση ότι κάπου στον 18ο αιώνα γεννήθηκε αυτή η αμφιβολία στο μυαλό των ανθρώπων και η σκέψη πως κάθε βήμα προς τον πολιτισμό ίσως είχε μια θετική και μια αρνητική όψη. Οι δυό όψεις των πραγμάτων, όπως και το έργο που εγγράφεται μέσα στον κύβο, όπως το «φάρμακο», όπως το «πλέγμα».

Όπως στους πολυελαίους, στα βιτρώ και στα περισσότερα έργα σας, χρησιμοποιείτε φως ή υπονοείτε το φως. Ποια είναι η σημασία του για εσάς;

Χρησιμοποίησα το φως πρώτη φορά στα Βιτρώ μου και στους πολυελαίους και εκεί η χρήση του είναι κάπως αυτονόητη και λειτουργική, αλλά λόγω του φαρμάκου και των συσκευασιών του παίρνει και άλλες εννοιολογικές διαστάσεις. Το φως έχει την ικανότητα να μετουσιώνει κάποια υλικά και ιδιαίτερα εκείνα με διαφάνεια, γυαλάδα, ανακλαστικότητα. Στα ανάγλυφα μονόχρωμα επίτοιχα έργα της γεωμετρικής αφαίρεσης υπάρχει περιμετρικό φως, που δίνει μια μυστικιστική διάσταση νομίζω. Γίνεται το φως φορέας πνευματικότητας και ηρεμίας, παραπέμποντας στα βυζαντινά πρότυπα.

Το φως και η αντίθεσή του με το σκοτάδι χρησιμοποιούνται συμβολικά: ως “φάρμακο”, ίαση, ανακούφιση, ελπίδα ή μεταφορικά με την έννοια πως η ίδια η τέχνη με το φως της μπορεί να “θεραπεύσει” — τον καλλιτέχνη, τον θεατή, τον χώρο. Το φως ορίζεται ως ζωή, ως αιώνια ζωή — κι αυτό είναι που επιδιώκουν τα φάρμακα από τις μέρες της αλχημείας. Χρησιμοποιώ το φως γιατί πιστεύω στη θετική συμβολή των φαρμάκων, αρκεί να υπάρχει σύνεση και μέτρο.

Στη συγκεκριμένη έκθεση και ιδιαίτερα στην κεντρική εγκατάσταση στόχος μου, μέσω και του φωτός, είναι ο θεατής να έχει συμμετοχή. Όχι να ξεχάσει την πόλη ή τα άλλα ποικίλα πλέγματα που τον περιβάλλουν, αλλά να τα δει αλλιώς – να παρατηρήσει πώς ο ίδιος εγγράφεται μέσα στο πλέγμα. Η θεραπεία θα επιθυμούσα να είναι και σωματική, όχι αφηρημένη: να περνά από την αίσθηση και την παρατήρηση στη συμμετοχή. Έργα τέχνης μεγάλων διαστάσεων, που χρησιμοποιούν φως, έχουν μια ιδιαίτερη δύναμη να ενεργοποιούν τον θεατή με τρόπους που ξεπερνούν την παραδοσιακή εμπειρία της θέασης. Δεν κοιτάς απλώς το έργο — βρίσκεται μέσα του. Το φως γεμίζει τον χώρο, ακουμπά το σώμα, επηρεάζει την όραση και συχνά δημιουργεί συνθήκες που απαιτούν σωματική κίνηση και προσαρμογή. Μπορεί να επηρεάσει τη διάθεση (χαλάρωση, ένταση, δέος) και να ενεργοποιήσει μηχανισμούς προσοχής και αντίληψης — κάνει τον θεατή να παρατηρεί ενεργά και όχι παθητικά. Ελπίζω πως είναι μια «θεραπευτική» εμπειρία επίσης και με ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρατηρώ πως τώρα που η έκθεση είναι στημένη, υπάρχουν επισκέπτες που στέκονται επί ώρα στα έργα, απομονωμένοι και προσηλωμένοι, σαν να προσεύχονται.

Συμφωνείτε με τον ρόλο του καλλιτέχνη ως σαμάνου, που υποστήριξε ο Joseph Beuys; Μπορεί να έρθει η ίαση,  η μεταμόρφωση και η αναγέννηση μέσω της τέχνης , μέσα στην πολυπλοκότητα που χαρακτηρίζει την εποχή μας;

Ο Joseph Beuys υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους και επιδραστικότερους καλλιτέχνες του 20ου αιώνα, όχι μόνο για τα έργα του, αλλά και για το όραμά του για την τέχνη και την κοινωνία. Συμμερίζομαι αρκετές από τις απόψεις του και καταλαβαίνω την αναγκαιότητα και τη συμβολή του την χρονική περίοδο που έζησε και δημιούργησε και θαυμάζω πολύ το πάθος του.  Προσωπικά, ως ιδιοσυγκρασία δεν πιστεύω στην έντονη πρόκληση μέσω της τέχνης. Προτιμώ η τέχνη μου να υπαινίσσεται τα μηνύματά της και να προτείνει προβληματισμούς με ήπιο τρόπο.

Μπορεί να έρθει ενός είδους ίαση μέσω της τέχνης αλλά όχι με την έννοια της αντικατάστασης της ιατρικής, αλλά ως συμπληρωματικός δρόμος κατανόησης και ανακούφισης. Η τέχνη μπορεί να ανοίξει χώρους ενσυναίσθησης, στοχασμού, αυτογνωσίας. Να λειτουργήσει ως καθρέφτης – και ταυτόχρονα ως γέφυρα. Σε έναν κόσμο που αντιμετωπίζει το σώμα σαν μηχανή, η τέχνη μπορεί να το ξανασυνδέσει με το πνεύμα του.

Η τέχνη και ειδικότερα η εικαστική, ως δημιουργία, είναι ικανή να «θεραπεύσει» είτε τον καλλιτέχνη, είτε οποιονδήποτε θέλει να εκφραστεί μέσα από αυτή. Συχνά βοηθούν η χειρωνακτική εργασία και το εικαστικό αισθητικό αποτέλεσμά της, η προσήλωση σε αυτόν το σκοπό και το «άδειασμα» του μυαλού από άλλες έννοιες, κάτι σαν διαλογισμός. Επίσης, η εικαστική δημιουργία μπορεί να πετύχει την αποφόρτιση συναισθημάτων μέσα από μη λεκτικούς τρόπους έκφρασης και να δώσει μεγάλη ικανοποίηση όταν η πρωτότυπη σκέψη γεννά ένα νέο έργο τέχνης από το μηδέν. Το Art therapy δε, εφαρμόζεται όλο και περισσότερο διεθνώς και σε πολλές χώρες συνταγογραφείται πλέον τόσο η δημιουργική απασχόληση με ειδικούς δασκάλους-θεραπευτές όσο και η επίσκεψη σε μουσεία και χώρους τέχνης.

Γεγονός που μας φέρνει στο άλλο μέρος της θεραπείας μέσω της τέχνης, αυτής που βιώνει ο θεατής των έργων. Είναι ασφαλώς πολύ υποκειμενική εμπειρία. Για τους ανθρώπους που μπορούν πράγματι απολαμβάνοντας ένα έργο τέχνης να σταματήσουν το χρόνο και να βυθιστούν σε αυτό, πιστεύω πως είναι μια δυνατή και θεραπευτική εμπειρία. Για τον θεατή, η θεραπεία έρχεται συχνά μέσα από τη συναισθηματική ή σωματική εμπλοκή με το έργο. Όταν ένα έργο ενεργοποιεί μια αίσθηση αναγνώρισης, ταύτισης ή ακόμα και αναστάτωσης, τότε ανοίγει χώρο για προβληματισμό, ίσως και κάθαρση. Δεν μιλάμε για ίαση με ιατρικούς όρους, αλλά για μια βαθύτερη, βιωματική μετατόπιση. Και ελπίζω η συγκεκριμένη έκθεση και το φως των έργων που σε αγκαλιάζει να δημιουργεί τέτοια συναισθήματα.

Για εμένα, η τέχνη δεν είναι απλώς μια έκφραση, αλλά ένα εργαλείο επεξεργασίας, κατανόησης και μεταμόρφωσης. Ως εικαστικός, μέσα από τη δημιουργία μπορώ να εμβαθύνω σε ερωτήματα που με απασχολούν – υπαρξιακά, κοινωνικά, πολιτικά. Η διαδικασία αυτή είναι θεραπευτική γιατί δίνει μορφή στο άμορφο, μου επιτρέπει την αποφόρτιση αλλά και την επανόρθωση.