ΚΕΙΜΕΝΟ ΚΑΤΑΛΟΓΟΥ ΤΗΣ ΕΠΙΜΕΛΗΤΡΙΑΣ ΕΚΘΕΣΗ PHARMAKON
Ευτελές υλικό – άψογη μορφή – κυριαρχία της ιδέας – απόλαυση του αισθητικού αποτελέσματος: το απείκασμα μιας εννοιολογικής ποιητικής εικόνας
«Je dis seulement que l’art est une illusion»
Marcel Duchamp
«Ce n’est pas une époque d’œuvres achevées. C’est une époque de fragments»
Marcel Duchamp
Πολλές είναι οι ρήσεις σημαντικών σύγχρονων καλλιτεχνών που ταιριάζουν στην πολυεπίπεδη διάσταση της καλλιτεχνικής δημιουργίας της Πέγκυς Κλιάφα (1967). Το «η τέχνη είναι μία ψευδαίσθηση» ή το «είναι μία εποχή αποσπασμάτων», του ανατρεπτικότερου καλλιτέχνη του 20ου αιώνα, του Γάλλου Marcel Duchamp (1887-1968), αφορά τόσο τη μορφή όσο και το περιεχόμενο της τέχνης της Ελληνίδας καλλιτέχνιδας. Ακόμη, της ταιριάζει το απόφθεγμα του Damien Hirst (1965), «Η τέχνη είναι όπως η ιατρική. Έχει τη δύναμη να γιατρέψει», που διατύπωσε, ο Άγγλος καλλιτέχνης με την ευκαιρία της έκθεσης «Modern Medicine» το 1990, η οποία αποτελεί και την απαρχή της ανόδου της Young British Art.
Στην τέχνη της Πέγκυς Κλιάφα, η ιδέα, το εννοιολογικό πλαίσιο είναι κυρίαρχο με πολλούς συνειρμούς, απλές αναγνώσεις και εύγλωττες προεκτάσεις. Στην πρώτη ατομική της έκθεση στην αίθουσα Τέχνης Καππάτος παρουσιάζει σε τρεις ενότητες την καλλιτεχνική της δημιουργία από το 2008 μέχρι το 2013, από την περίοδο της φοίτησής της στην ΑΣΚΤ, την αποφοίτησή της, το 2011-2012 και την εξέλιξη της δουλειάς της. Από την Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας αποφοίτησε μετά από σπουδές στο Γ’ Εργαστήριο Ζωγραφικής με Διευθυντή τον καθηγητή Μάριο Σπηλιόπουλο και διδάσκοντες τους καθηγητές Ζάφο Ξαγοράρη και Παντελή Χανδρή και βασική επιλογή/κατεύθυνση τη Γλυπτική με καθηγητή τον Νίκο Τρανό.
Ο τίτλος «Pharmakon» συμπυκνώνει απλά και καθαρά όλο το πλαίσιο της δημιουργίας της, ως προς την ανάπτυξη της ιδέας, την τεχνική και το υλικό υπόβαθρο, την αισθητική ολοκλήρωση των έργων της. Και αυτό γιατί με κάθε συστατικό στοιχείο αναφέρεται και παραπέμπει στο Φάρμακο, στην Ίαση, στη Θεραπεία του σώματος ή της ψυχής.
Η ιδιαιτερότητα της τέχνης της έγκειται στο ότι η ίδια επιλέγει, ως βάση, ως συστατικό στοιχείο των έργων της, το χάπι ή το περιτύλιγμα, την ίδια τη συσκευασία του φαρμάκου. Με μονάδα το χάπι ή το περιτύλιγμα, το blister, συνθέτει εικόνες από μεταλλικούς τοίχους, vitraux γνωστών δυτικών καθεδρικών ναών, ταπετσαρίες, δαντέλες, ψηφιδωτά. Τα χάπια, σε διάφορα χρώματα και σχήματα και τα περιτυλίγματά τους, άλλοτε ανέπαφα και άλλοτε χρησιμοποιημένα, ανοιγμένα, τσαλακωμένα, αναπτύσσονται σε γεωμετρικούς, επαναλαμβανόμενους σχηματισμούς. Το νέο αυτό υλικό, θα μπορούσαμε να πούμε πωtapestς, παίρνει τη θέση της πινελιάς, του χρώματος, του μολυβιού, του μετάλλου, του γυαλιού, της ψηφίδας, του νήματος. Η αυστηρή δομή, η απόλυτη συμμετρία, η άψογη εκτέλεση συντελούν στη δημιουργία μιας ψευδαισθησιακής εικόνας με πολλές προεκτάσεις και συνειρμούς.
Οι τρεις ενότητες των έργων «Θρησκεία-Μεταφυσική», «Φύση» και «Επιστήμη-Χημεία» αντανακλούν τη θεωρητική της έρευνα, ιστορικά, για την αντιμετώπιση της ασθένειας του ανθρώπου, από τις πρωτόγονες κοινωνίες μέχρι τη σημερινή εποχή, από τη μεταφυσική και τη θρησκεία, την αξιοποίηση της προσφοράς της φύσης και των βοτάνων, και αργότερα την εξέλιξη της επιστήμης και της χημείας, στην υπηρεσία της προσπάθειας για ίαση της ψυχής και του σώματος του ανθρώπου. Η ίδια θεωρεί ότι οι τρεις ενότητες των έργων της έκθεσής της αποτυπώνουν «την ιστορία της θεραπευτικής ως ένα παλίμψηστο μεταφυσικής, φύσης και επιστήμης».
Η πρώτη ενότητα «Θρησκεία-Μεταφυσική», περιλαμβάνει έργα όπως τα «Vitraux» ή το «Omphalio». Τα «Vitraux» προερχόμενα από δυτικές εκκλησίες, είναι τρία μεγάλα έργα, που αποτελούν μία εγκατάσταση, με τίτλο «Remedy or Poison» (Ίαμα ή Δηλητήριο). Τα δύο κάθετα έργα είναι πιστή απόδοση των αντίστοιχων vitraux του Καθεδρικού Ναού της Κολωνίας, ενώ ο κεντρικός Ρόδακας προέρχεται από τον Καθεδρικό Ναό του Durham. Η καλλιτέχνης θεωρεί ότι: «Τα βιτρώ είναι παράθυρα, όπως το φάρμακο είναι ένα παράθυρο στον κόσμο από μόνο του, τόσο με την έννοια της διεξόδου από την αρρώστια και τον πόνο, όσο και με την έννοια μιας κοσμοθεωρίας». Η ίδια ωστόσο προχωρά και σε μία ερμηνευτική, ψυχαναλυτικού χαρακτήρα, διάσταση, προσθέτοντας: «Η λήψη ή η αποφυγή λήψης κάποιων φαρμάκων και το είδος των φαρμάκων που παίρνει ο καθένας μας δηλώνουν ξεκάθαρα τη στάση μας απέναντι στην ίδια τη ζωή».
Το «Omphalio», έγχρωμο, γεωμετρικό ψηφιδωτό, με χρώματα, λευκό, κίτρινο, κοκκινωπό, πράσινο, πορτοκαλί, αναπαράγει το μωσαϊκό δάπεδο της Μονής Σαγματά στη Βοιωτία, με τετράγωνα, κύκλους, σπείρες, φυλλώματα, ενώ, κατά την ίδια, θα μπορούσε να είναι ένας συμβολισμός του «κέντρου του κόσμου».
Η δεύτερη ενότητα «Φύση» περιλαμβάνει έργα, όπως η απλή ταπετσαρία, με τον διφορούμενο, ειρωνικό τίτλο «Nature is innocent» που αναπαράγει εικόνες, της κόκκινης παπαρούνας, του λουλουδιού του opium, και του πράσινου φύλλου της μαριχουάνας, τυπωμένες πάνω σε φύλλα οδηγιών χρήσης των φαρμάκων. Στην ίδια ενότητα ανήκει και ένα καινούργιο έργο, το «Δέντρο», από αναβράζοντα δισκία.
Στην τρίτη και τελευταία ενότητα «Επιστήμη-Χημεία» αντιστοιχούν δημιουργίες εκτελεσμένες με ποικίλα μέσα, ζωγραφική, γλυπτική, βίντεο, ανάγλυφα, εγκαταστάσεις και προσμετρούν έργα από τα παλαιότερα σε ζωγραφική, όπως και την πιο πρόσφατη παραγωγή του 2013. Τα «Πορτρέτα χαπιών» είναι ζωγραφικά πορτρέτα χαπιών, ως οντότητες, ως προσωπικότητες, ως celebrities, χάπια διαφόρων ιδιοτήτων και χρήσεων, αντιβιοτικά, παυσίπονα, αντιφλεγμονώδη ή ψυχοφάρμακα. Ένα ψηφιδωτό από χάπια αναπαριστά μία «Λευκή δαντέλα». Η καλλιτέχνης παίζει με τις έννοιες, με τις ιδιότητες και την πρόσληψη των φαρμάκων και αναρωτιέται: «Η λευκή δαντέλα συμβολίζει τον ρομαντισμό, την καθαρότητα, «ντύνει χαρμόσυνα» γεγονότα της ζωής μας. Ισχύει το ίδιο για το φάρμακο;».
Ένα μοναδικό έργο, στην ίδια ενότητα, είναι ένα λευκό γλυπτό, συνοπτικά δοσμένου ανθρώπου, από αναβράζοντα δισκία, ενώ αντιπαραβάλλεται ταυτόχρονα με ένα βίντεο, που αναπαριστά το εφήμερο της ύπαρξής του και τη διαδικασία διάλυσής του στο νερό, διαδικασία που διαρκεί μόλις ελάχιστα δευτερόλεπτα.
Σε επίπεδο μορφής, τα έργα εντυπωσιάζουν, είτε ακολουθούν μία διαδικασία πιστής αναπαράστασης, είτε αναπτύσσονται σε επίπεδα λιτών επιφανειών, με κυρίαρχο το απλό, επαναλαμβανόμενο μοτίβο της βάσης. Έτσι, τα «Vitraux» εντυπωσιάζουν και ξεγελούν με την αρτιότητα της αναπαραστατικής τους πιστότητας, παρά την αντίθεση και τη δυσκολία της πρώτης ύλης, των ασημένιων χρησιμοποιημένων συσκευασιών χαπιών που τα αποτελούν. Επίσης, έργα, όπως το «Armory», ένας τεράστιος ασημένιος τοίχος, με τα ίδια «ασυνεχή» υλικά, ξαφνιάζουν με τη δύναμη της μινιμαλιστικής διάστασης και την ένταση της λιτότητας της εννοιολογικής τους δύναμης. Το έργο, παρά τις τεράστιες διαφορές, φέρνει στο νου ένα περιβάλλον του Ιάσωνα Μολφέση (1925-2009), τον «Σιδερένιο διάδρομο» του 1990, από βαριά υλικά (πολυεστέρα και σίδερο), με συγγένειες ως προς την έμφαση στη δύναμη του ελαχίστου και στην ομορφιά του υλικού.
Λιτά έργα, απλά assemblages, που δημιουργούν «μεταλλικούς» τοίχους, πανοπλίες, ασπίδες, κολώνες. Δυνατά έργα, παρά το ανεικονικό και την έμφαση στο ελάχιστο.
Η τελευταία παραγωγή της Πέγκυς, του 2013, παρουσιάζει μία συνέχεια, αλλά και μία ενδιαφέρουσα εξέλιξη σε επίπεδο μορφών και υλικού. Τα νέα έργα, εικονογραφικά, έχουν τη βάση τους στη βιολογία στη θέαση εικόνων, σχημάτων στο μικροσκόπιο, από μεγεθυσμένες αποικίες βακτηρίων, σε εντυπωσιακούς σχηματισμούς που μοιάζουν με υδρόβια φυτά, κοράλλια, μορφές του φυτικού βασιλείου, υδάτινες δίνες ή λαμπερούς σχηματισμούς σαν από νιφάδες χιονιού ή χάρτες. Οι τίτλοι τους “Bacteria”, μας προσγειώνουν ως προς την προέλευση και την ιδιότητά τους. Τα νέα αυτά σχήματα, όχι τόσο γεωμετρικά και αυστηρά, πιο ανάλαφρα, πιο ελεύθερα, πιο λυρικά, παίζουν με την αντίθεση της ομορφιάς τους και την πρόδηλη απειλή και το θάνατο της ιδιότητάς τους. Σε επίπεδο υλικού, επίσης υπάρχει ένα νέο στοιχείο, μιας και στα καινούργια έργα, η μονάδα δεν είναι τα χάπια ή οι άδειες συσκευασίες τους, αλλά μικρότερα, ανάλαφρα στοιχεία, που δεν είναι άλλα από τα μικρά ασημί χαρτάκια που καλύπτουν κάθε χάπι.
Στους καλλιτέχνες οι τυχαίες επιρροές, οι ανατροπές, οι εξελίξεις έρχονται πολλές φορές αναπάντεχα, εκείνο που σίγουρα ενδιαφέρει είναι οι αφομοιωμένες επιδράσεις, οι προσωπικές διατυπώσεις και η πρωτότυπη πρόταση. Σίγουρα το χάπι και το φάρμακο παραπέμπει στον Hirst, όπως επίσης είναι βέβαιο, πως ο Άγγλος καλλιτέχνης, στο έργο του βγάζει πάντα μία διάθεση επίδειξης και μία δεδηλωμένη, επαναλαμβανόμενη, επιθετική πρόκληση. Αντίθετα, η Κλιάφα, με το έργο της, καταλήγει σε μία ευχάριστη ποιητική έκπληξη.
Όλη η δουλειά της έχει συγγένειες με τη Minimal Art, την Op Art και φυσικά την Conceptual Art. Η τέχνη της έχει άμεση και ειλικρινή σχέση με το ελάχιστο, με το μίνιμαλ, με το ευτελές, αλλά και με τις γεωμετρικές μορφές που ορίζονται με καθαρότητα, σε σχέση με το χώρο και την πρόσληψη του θεατή. Με συστηματική, επίπονη και χρονοβόρα διαδικασία πετυχαίνει τον απόλυτο ορθολογισμό της φόρμας. Στα χέρια της το ευτελές γίνεται ισχυρό, αναγορεύεται σε νόημα. Η σκέψη του Adorno πως η τέχνη αποκτά το νόημα, τη σημασία της, στην απουσία λειτουργίας, βρίσκει «ανάγλυφο» παράδειγμα στις δημιουργίες της Πέγκυς.
Το οπτικό παιχνίδι των γραμμών, των επιφανειών, των επιπέδων, των χρωμάτων, όπου υπάρχουν, η γραμμική αρμονική διάταξη με άψογους συνδυασμούς θετικού-αρνητικού, κοίλου και κυρτού, σε μια φωτεινή πολυσημία, προκαλούν έναν οπτικό ερεθισμό, που τη συντάσσει στην Op Art. Ο ερεθισμός της ματιάς καταλήγει σε αισθητικό παιχνίδι φωτός. Στα έργα της, τα αυστηρά οργανωμένα σύνολα αναδεικνύουν τις σχέσεις φωτός, σχημάτων και μορφών, καταλήγοντας σε μία οπτική εμπειρία με εικόνα κίνησης και μεταβολής, παρά τη στατικότητα του συνόλου.
Η μαθηματική δομή, η αναλογία, η παράθεση και ο χειρισμός των μονάδων των χρησιμοποιημένων συσκευασιών ή των αυτούσιων χαπιών, στηρίζεται σε ένα εμπειρικό σημειολογικό σύστημα σε ανάπτυξη. Στοιχεία κονστρουκτιβιστικά, συνδυασμένα με μινιμαλιστικά και εννοιολογικά δάνεια, ολοκληρώνουν την αισθητική της πρόταση. Ο τρόπος όμως που διαχειρίζεται η Ελληνίδα καλλιτέχνης τις κυρίαρχες επιρροές της, από σημαντικά κινήματα και προτάσεις της τέχνης του 20ου αιώνα, έχει μια καθαρότητα στον εκλεκτικισμό της και μία πηγαία προσωπική εμπλοκή. Για παράδειγμα, ενώ μένει πιστή στην αρχή του κονσεπτουαλισμού, σχετικά με την κυριαρχία του περιεχομένου, την υπεροχή της έννοιας, της ιδέας στη φόρμα, στη μορφή, απομακρύνεται ουσιαστικά από αυτή την αρχή, μιας και το τελικό αποτέλεσμα, παρότι η ιδέα είναι κυρίαρχη, προσλαμβάνει εξ’ ίσου ουσιαστική σημασία. Η έμφαση στη χειρωνακτική, χρονοβόρα, επίπονη εργασία επίσης αναγορεύεται σε κυρίαρχο συστατικό της ολοκλήρωσης του έργου της.
Η τελειότητα της τεχνικής, της εφαρμογής και του αισθητικού αποτελέσματος καταλήγει σε ένα simulacrum, σε μία ψευδαισθησιακή εικόνα που η γοητεία της – όταν μάλιστα διαπιστώσει ο θεατής την υλική διάστασή της – ξεπερνά και δύναται να αντιπαρατεθεί στην ίδια την πραγματικότητα. Γιατί τα έργα της θέτουν ζητήματα όπως το εφήμερο ή τη σχέση υψηλής και ταπεινής τέχνης. Τελικά, το έντονο εννοιολογικό υπόβαθρο, σε συνδυασμό με το ταπεινό, φθαρτό και ευτελές του υλικού και την εμπνευσμένη εκτέλεση οδηγούν στην αισθητική απόλαυση.
Στην τέχνη της έχει σημασία, όπως είδαμε, η πρόσληψη, η μελέτη, η σοβαρότητα στην προσέγγιση των επιρροών και οι αφομοιωμένες επιδράσεις που καταλήγουν σε μία ειλικρινή, προσωπική πρόταση. Η ειλικρίνεια της πρότασής της και η εμμονή στην οικειοποίηση του πρωτογενούς υλικού της – συσκευασία χαπιού ή χάπι – τη φέρνει κοντά σε μία λαμπρή περίοδο της σύγχρονης ελληνικής τέχνης, αυτής της θρυλικής γενιάς του ’60, γενιάς που καταφέρνει να ευθυγραμμιστεί με τους διεθνείς νεωτερισμούς της εποχής της, και η οποία, κάτω από την προτροπή πρωτοποριακών κινημάτων, με εμμονή, σοφία και πρωτοτυπία, εκφράστηκε με το επιλεγμένο υλικό της, που έγινε σήμα κατατεθέν ενός εκάστου των καλλιτεχνών. Ενδεικτικά αναφέρουμε υλικά, όπως μανταλάκια, χαρτάκια, affiches machicotées, γύψο, πλέγματα ή ρούχα, χαρτόκουτα εμπορίου ή λινάτσα, σε ό,τι αφορά τους Κώστα Καραχάλιο (1923), Παύλο (1930), Κανιάρη (1928-2011), Δανιήλ (1924-2008), αντίστοιχα. Είναι τιμή για τη νέα καλλιτέχνιδα, μετά από μισό αιώνα, να αποτελεί ισάξια συνέχεια, προτείνοντας ένα εξ’ ίσου πρωτότυπο και προσωπικό έργο.
Επίσης, τα έργα της Κλιάφα βρίσκονται στη συνέχεια πολλών σημαντικών καλλιτεχνών, γνωστών ή αγνώστων. Αρκεί να παρατηρήσουμε, από παλαιότερους, το χαρακτηριστικό «Artériosclérose», του 1961, του Arman (1928), ένα assemblage με πιρούνια και κουτάλια, ή το «Kreis», του 1970, του Günter Uecker (1930), με την ομόκυκλη διάταξη εκατοντάδων καρφιών, που προσελκύουν και διαθλούν το φως με τις πτυχές τους, ή ακόμη και το «Light Corner», του 2000, του νεότερου Carsten Höller (1961), τον τοίχο φωτός, με τους άπειρους λαμπτήρες.
Τα «Φάρμακα» της Πέγκυς αποτελούν μία γενναία και ισχυρή πρόταση σε όλα τα επίπεδα. Στο εννοιολογικό, στο επίπεδο της φόρμας, στην εκτέλεση, στην ολοκλήρωση, και γι’ αυτό το τελικό αποτέλεσμα, μετά το ξάφνιασμα του υλικού, οδηγεί σε αισθητική απόλαυση και ανάταση ψυχής. Είναι το απείκασμα της ιδέας, της μορφής και του αισθητικού αποτελέσματος, γι’ αυτό της ταιριάζει η ρήση του μινιμαλιστή Sol le Witt (1928-2007) «η ιδέα γίνεται μια μηχανή τέχνης».
Δρ. Λίνα Τσίκουτα–Δεϊμέζη
Ιστορικός Τέχνης
Επιμελήτρια Εθνικής Πινακοθήκης